Η κόκκινη γραμμή

Εδώ και δύο δεκαετίες περίπου υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις σε παγκόσμιο επίπεδο
ότι η συμμετοχή της εργασίας (εκτός του αγροτικού τομέα) στο διανεμόμενο προϊόν
βαίνει μειούμενη σε όφελος της αμοιβής του κεφαλαίου. Αυτό, μάλιστα, συμβαίνει
στο πλαίσιο μιας μακροχρόνιας (περισσότερο από έναν αιώνα) πτωτικής πορείας
της συμμετοχής της αμοιβής εργασίας. Βασικές γενεσιουργές αιτίες είναι η αύξηση
του συνολικού ενεργού πληθυσμού της γης και η συνολική αύξηση της προσφοράς
εξειδικευμένης εργασίας.

Στις ΗΠΑ (όπου έχουμε στοιχεία), μάλιστα, παρατηρείται ένα επιπρόσθετο φαινόμενο:
διευρύνεται η ανισοκατανομή του εισοδήματος. Με άλλα λόγια, το 1% του πληθυσμού
γίνεται ακόμα πλουσιότερο, ενώ τα υπόλοιπα στρώματα αρχής γενομένης από τη μεσαία
τάξη συμπιέζονται προς χαμηλότερα επίπεδα εισοδήματος. Άρα οι τάξεις των φτωχών
και των νεόπτωχων αυξάνονται. Δεν υπάρχουν αντίστοιχα στοιχεία για την Ευρώπη
και την Ελλάδα (μέχρι τώρα), αλλά έχουμε έντονα την αίσθηση ότι αυτά τα φαινόμενα
θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα έντονα στην ευρωπαϊκή περιφέρεια και στην Ελλάδα.

Η διαχείριση, λοιπόν, της βαθύτατης οικονομικής ύφεσης έχει βαρύτατες αναδιανεμητικές
επιδράσεις μεταξύ των βασικών πρωταγωνιστών της οικονομίας: εργατική δύναμη,
παραγωγικό κεφάλαιο και χρηματιστικό κεφάλαιο, σε βάρος της αμοιβής εργασίας.

Στη βαθιά ύφεση και οι τρεις κατηγορίες αποζημιώσεων μειώνονται, διότι καταστρέφεται
μέρος του πλούτου που έχει συσσωρευτεί – πρόκειται είτε για τον πλούτο που είχε
δανειστεί το Δημόσιο είτε για τον πλούτο ιδιωτών (τράπεζες, ιδιωτικές επιχειρήσεις)
που διαγράφεται, γιατί πλέον δεν εξυπηρετείται. Αυτό συμβαίνει εν μέσω μιας
διαδικασίας περαιτέρω μείωσης της αμοιβής εργασίας, αφού ο συντελεστής εργασίας
εν μέσω ύφεσης είναι ο πλέον αδύνατος διαπραγματευτικός παράγοντας λόγω αύξησης
της ανεργίας. Βεβαίως η αποζημίωση της εργασίας δεν αποτελεί ομοιογενές μέγεθος.
Η διάκριση μεταξύ εξειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας, αλλά και η ποσοστιαία
σύνθεση των δύο αυτών συντελεστών, επηρεάζουν την παρατηρούμενη τάση. Έτσι,
υπάρχουν ενδείξεις ότι το μερίδιο της εξειδικευμένης εργασίας φαίνεται να έχει
καλύτερη εξέλιξη. Γενικά, πάντως, το παραπάνω συμπέρασμα είναι ισχυρό.

Ένας άλλος τρόπος για να παρατηρήσει κανείς το ίδιο φαινόμενο είναι να διαπιστωθεί
ότι το μερίδιο εργασίας μειώνεται, γιατί η αποζημίωση (μισθός ανά ώρα) αυξάνεται
βραδύτερα από ό,τι η παραγωγικότητα. Ή, όταν μειώνεται, μειώνεται ταχύτερα από
τη μείωση της παραγωγικότητας ή, ακόμα και εάν μειώνεται, η παραγωγικότητα αυξάνει.
Έχουν προταθεί τρεις λόγοι για την εξέλιξη αυτή: Η μείωση της διαπραγματευτικής
ικανότητας του εργατικού δυναμικού αλλά και η αύξηση της ανεργίας και η μείωση
της απασχόλησης του ενεργού πληθυσμού (Διάγραμμα 1), η παγκοσμιοποίηση και η
μεταφορά ανατολικότερα των εντάσεως εργασίας δραστηριοτήτων και, τέλος, η ανάκαμψη
των τεχνολογιών πληροφορικής που βελτίωσε την αποδοτικότητα του κεφαλαίου. Επιπροσθέτως,
λόγω της φάσης που βρίσκεται η εξέλιξη του οικονομικού κύκλου, της μεγάλης ύφεσης
και της ασύγχρονης εξέλιξης της παραγωγής των αμοιβών εργασίας (εισαγωγή ευέλικτων
μορφών απασχόλησης που αποδυναμώνουν το εργατικό εισόδημα – Διάγραμμα 2), και
λόγω της γενικότερης παρατηρούμενης μείωσης της παραγωγικότητας, που οφείλεται
στην έλλειψη επενδύσεων εκσυγχρονισμού, και της αποδυνάμωσης των κινήτρων για
εργασία, το μερίδιο εργασίας μειώνεται, καθώς στη φάση αυτή της ύφεσης η απασχόληση
μειώνεται ταχύτατα.

Η αποδυνάμωση της θέσης της εργασίας έχει οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις.
Οι οικονομικές επιπτώσεις επεκτείνονται στη διανομή εισοδήματος, στη συσσώρευση
κεφαλαίου, στη σύνθεση της συνολικής ζήτησης και στη δυνατότητα συγκέντρωσης
φορολογικών εσόδων. Σε πολιτικό επίπεδο, πυροδοτούνται ανακατατάξεις στο πολιτικό
σκηνικό ενισχύοντας δυνάμεις των αντισυστημικών άκρων, μια διαδικασία η οποία
είναι εξαιρετικά αισθητή κυρίως στην Κεντρική, Ανατολική και Νοτιοανατολική
Ευρώπη. Δεν αποκλείεται οι εξελίξεις αυτές να επηρεάζουν και την ταχύτητα με
την οποία λαμβάνονται οι πρωτοβουλίες για την πολιτική ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Διάγραμμα 1. Ποσοστά συνολικής απασχόλησης για την ηλικιακή ομάδα 25-64

Πηγή: Eurostat.

Διάγραμμα 2. Μερική απασχόληση ως προς τη συνολική απασχόληση για την
ηλικιακή ομάδα 25-64

Πηγή: OECD.

Άρα είναι προφανές ότι περνάμε μία περίοδο που για πολλούς λόγους η αμοιβή
των ανθρώπων που ζουν από την εργασία τους συρρικνώνεται αναλογικά μέσα στο
οικονομικό σύστημα, για λόγους μακροχρόνιους, αλλά και συγκυριακούς.

Και εδώ λοιπόν, που ισχύουν αυτές οι συνθήκες που δύσκολα μπορούν να αναστραφούν,
υπεισέρχονται δύο ακόμα παράγοντες που επιδεινώνουν περισσότερο τη σχετική θέση
της εργασίας. Ο πρώτος σχετίζεται με τη σκοπιμότητα. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιείται
η δύσκολη οικονομική κατάσταση για να υιοθετούνται μέτρα, τα οποία δεν θεραπεύουν
την κατάσταση αλλά διογκώνουν την αμοιβή του κεφαλαίου ή προκαλούν όφελος, το
οποίο σε κοινωνικούς όρους είναι πολύ μεγαλύτερο από το κοινωνικό κόστος. Ο
δεύτερος αφορά τη λαθεμένη άσκηση πολιτικής. Λαμβάνονται μέτρα που επιδεινώνουν
τη σχετική θέση εργασίας χωρίς λόγο ή την επιδεινώνουν υπέρμετρα.

Τέλος, ένας πολύ σοβαρός λόγος για την επιδείνωση της σχετικής θέσης της εργασίας
είναι ο χρόνος αντίδρασης και προσαρμογής της στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.
Ο συντελεστής εργασίας προσαρμόζεται πολύ αργά, πολλές φορές σε όρους ετών.
Ιδίως όταν αναφερόμαστε σε κρίσιμα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που απαιτούν χρόνια
για να διαμορφωθούν.

Η αποδυνάμωση της διαπραγματευτικής δύναμης της εργασίας οδηγεί σ’ ένα ουσιαστικό
πολιτικό πρόβλημα. Ή οι διοικούντες θα ενσκύψουν στο ζήτημα αυτό δείχνοντας
ιδιαίτερη ευαισθησία, άρα προσφέροντας μια πρόσθετη υποστήριξη στα συμφέροντα
της εργασίας, ή η εργασία θα αναζητήσει νέες πολιτικές δυνάμεις εκπροσώπησης.

Για να μπορέσουν, όμως, οι διοικούντες να αναλάβουν το συγκεκριμένο ρόλο θα
πρέπει να διευκρινίσουν στον εαυτό τους με ποιους συντάσσονται και ποιους θέλουν
να αφήσουν. Μόνο τότε μπορούν να τραβήξουν την κόκκινη γραμμή που οφείλουν να
μην περάσουν, όταν καλούνται να αποφασίζουν για περίπλοκα ζητήματα που τους
τίθενται. Σε τελευταία ανάλυση, η κόκκινη γραμμή συνδέει τους διοικούντες και
τους διοικούμενους. Η ύπαρξή της εξασφαλίζει την εμπιστοσύνη των διοικουμένων
και τη σταθερότητα στο πολιτικό σύστημα.

Π.Ε. Πετράκης

Καθ. Παναγιώτης Ε. Πετράκης