Η «Τραπεζική» Επιλογή

Η βασική θεωρία που διέπει τη λειτουργία της Ευρωζώνης είναι αυτή της «ιδανικής νομισματικής περιοχής» (optimum currency area). Αυτή, πολύ απλά, λέει ότι, εάν σε μία περιοχή επιτύχεις κινητικότητα πόρων και προϊόντων και ενιαία πολιτική εξουσία, τότε μπορείς να έχεις μια αποτελεσματική νομισματική ένωση με δυναμικά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά.

Η Ευρωζώνη πέτυχε μία άριστη κινητικότητα προϊόντων και κεφαλαίου, αλλά δεν έχει επιτύχει ούτε υψηλή εργατική κινητικότητα (η Ευρώπη έχει τη μισή εργατική κινητικότητα σε σύγκριση με τις ΗΠΑ), ούτε βέβαια πολιτική ενοποίηση.

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία τρία χρόνια η Ευρωζώνη μεταβάλλεται κυρίως σε τέσσερα επίπεδα: α) στην προώθηση της δημοσιονομικής ενοποίησης, β) στην προώθηση της ανταγωνιστικής ενοποίησης, γ) στην προώθηση της τραπεζικής ενοποίησης, και δ) στην πολιτική ένωση.

Η προώθηση της πολιτική ενοποίησης (απαλλοτρίωση εθνικής κυριαρχίας), της δημοσιονομικής και της ανταγωνιστικής ενοποίησης σε πολύ μεγάλο βαθμό επιτυγχάνονται μέσω των Μνημονίων (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία) και του αυξημένου κόστους του δημόσιου δανεισμού που οδηγεί σε εσωτερική αυστηροποίηση τη διαχείριση των δημόσιων οικονομικών (Ισπανία, Ιταλία και, πολύ πρόσφατα, Γαλλία).

Το ενδιαφέρον μας στο σημείωμα αυτό εστιάζεται στην ενοποίηση του τραπεζικού τομέα στην Ευρώπη. Πουθενά στη θεωρία της «ιδανικής νομισματικής περιοχής» δεν προκύπτει ότι η τραπεζική ενοποίηση είναι κρίσιμη παράμετρος για την προώθηση της δημιουργίας μίας ενιαίας οικονομίας. Βεβαίως, το γεγονός ότι η τραπεζική ένωση (δημιουργία κοινού Εποπτικού Μηχανισμού) διευκολύνει την κίνηση και την εξισορρόπηση των κινήσεων κεφαλαίων δεν χωράει καμία αμφιβολία. Το ότι η τραπεζική ενοποίηση συμβάλλει στη δημιουργία του ενιαίου οικονομικού χώρου είναι αναμφισβήτητο. Ότι διά του τρόπου αυτού επιδιώκεται και μπορεί να επιτευχθεί η ρήξη στη σχέση δημοσιονομικού και τραπεζικού χρέους είναι βέβαιο.

Ωστόσο, η προβολή του τραπεζικού θέματος έρχεται στο προσκήνιο με μία πολύ πιο σοβαρή αποστολή: ως υποκατάστατο και της κινητικότητας της εργασίας και, το σπουδαιότερο, της πολιτικής ενοποίησης!

Η στήριξη στον τραπεζικό τομέα δεν αποτελεί τωρινή επιλογή της ευρωπαϊκής πολιτικής ηγεσίας και της διοικητικής δομής των Βρυξελλών. Η πρόκριση της έμφασης στο ρόλο του τραπεζικού τομέα στην ευρωπαϊκή οικονομική πολιτική είναι πολύ παλαιότερη και βρίσκεται σε αντίθεση με το αμερικανικό μοντέλο διακυβέρνησης, που είναι πολύ περισσότερο «market based», στηρίζεται δηλαδή στις αγορές για να συγκεντρώνει επιχειρηματικά κεφάλαια.

Όταν, όμως, υπερτονίζεται μία δομή (η τραπεζική) σε βάρος των υπόλοιπων οικονομικών δομών, μετατρέπεται σε ισχυρό βραχίονα οικονομικής πολιτικής κυρίως σε βάρος του πολιτικού βραχίονα. Με αυτή την έννοια τα δημοσιονομικά όργανα άσκησης οικονομικής πολιτικής προχωρούν σε επιρροή και αποκαθίστανται από τα εργαλεία νομισματικής πολιτικής με κύρια αιχμή την ΕΚΤ και το τραπεζικό σύστημα. Ωστόσο, έτσι δημιουργείται ένα σοβαρό έλλειμμα δημοκρατίας, αφού τα δημοσιονομικά εργαλεία παραδοσιακά διαμορφώνονται από την επιρροή δημοκρατικών θεσμών (κοινοβούλια, κυβερνήσεις), ενώ τα νομισματικά εργαλεία ελέγχονται από ανεξάρτητες διοικητικές δομές. Ίσως στο βάθος της εικόνας εδώ συναντάμε και τη βασικότερη θεσμική αδυναμία της Ευρώπης.

Το πνεύμα της ευρωπαϊκής στήριξης στον τραπεζικό βραχίονα επικράτησε και στην Ελλάδα. Η ανάγκη για διεύρυνση του οικονομικού ζωτικού χώρου για τα ελληνικά τραπεζικά και, κατ’ επέκταση, και παραγωγικά συμφέροντα οδήγησε εσπευσμένα στο ευρώ. Η χρυσή δεκαετία (2000-2010) ανόδου του εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα στηρίχτηκε στο οικονομικό ισοδύναμο της επέκτασης του τραπεζικού συστήματος στη Ν.Α. Ευρώπη. Αλλά και όλη η νεότερη οικονομική ιστορία της Ελλάδας στηρίζεται στην ανάπτυξη του Ελληνικού Τραπεζικού συστήματος.

Οι καιροί, όμως, αλλάζουν δραματικά. Στο μεσομακροπρόθεσμο μέλλον το τραπεζικό σύστημα θα λειτουργεί με έναν αρκετά διαφορετικό τρόπο από όσο γνωρίζουμε σήμερα. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει διαρρήξει την εύρυθμη λειτουργία των δυτικών τραπεζικών συστημάτων. Επιπροσθέτως, η δημοσιονομική κρίση στην Ευρώπη φόρτωσε το ευρωπαϊκό σύστημα με τόνους δημόσιων ομολόγων, προκαλώντας την περαιτέρω επιβάρυνση του τραπεζικού συστήματος. Ειδικότερα στην Ελλάδα το PSI «εξόντωσε» ήδη το επιβαρημένο από την οικονομική κρίση τραπεζικό σύστημα.

Σήμερα το ελληνικό τραπεζικό σύστημα αναμένει την ολοκλήρωση της ανακεφαλαιοποίησής του με το συνολικό ποσό των €45 δις. Εφόσον ολοκληρωθεί η επανακεφαλαιοποίησή του, μπορεί να περάσει σε μία επόμενη φάση υγιούς μόχλευσης για να αιμοδοτήσει ξανά την οικονομία. Βεβαίως το τραπεζικό σύστημα έχει πληγωθεί ιδιαίτερα από την κρίση. Η εκτίμησή μου είναι ότι δεν θα μπορέσει εύκολα να επιστρέψει στην παλαιότερη λειτουργικότητά του, αλλά και οι δυνατότητες υποκατάστασής του είναι εξαιρετικά περιορισμένες.

Μπορεί να παίξει ρόλο βραχίονα για άσκηση οικονομικής πολιτικής, αντικαθιστώντας σ’ ένα σημαντικό βαθμό τον ακόμα πιο προβληματικό δημόσιο τομέα; Η απάντησή μου είναι κατ’ αρχάς θετική, αλλά απαιτείται ακριβής σχεδιασμός και οργάνωση. Το τραπεζικό σύστημα έχει νόημα να εισέλθει σε δημόσιες λειτουργίες (επιδοτήσεις, διαχείριση δημόσιων κεφαλαίων για το δημόσιο τομέα) στο βαθμό που θα συμμετέχει είτε δανειοδοτικά είτε στα ίδια κεφάλαια. Η ένταση αποτυχίας του δημόσιου τομέα στη διαχείριση του δημόσιου πλούτου οδηγεί στο να σκεφτούμε ότι η διαχείριση πρέπει να γίνεται ώστε να ελαχιστοποιείται ο ηθικός κίνδυνος εκ μέρους του διαχειριστή. Αυτό μπορεί να επιτυγχάνεται μόνο διά της ίδιας συμμετοχής εφόσον βέβαια αναπτυχθούν τρόποι διαχείρισης της σχέσης μετόχων και εκπροσώπων του (agent problem). Δύσκολα πράγματα. Πάντως αξίζει τον κόπο να επιχειρηθούν.

Π.Ε. Πετράκης

Καθ. Παναγιώτης Ε. Πετράκης