Η Γήρανση και η Ιθαγένεια

Ο ανεπτυγμένος κόσμος αντιμετωπίζει στο δημογραφικό πεδίο τρεις προκλήσεις: α) γήρανση του πληθυσμού, β) μετανάστευση και γ) αυξανόμενη αστικοποίηση. Η Γερμανία και η Ιαπωνία είχαν πληθυσμό με μέση ηλικία 45 ετών που ήταν σαφώς μεγαλύτερος από το μέσο όρο ηλικίας των ανεπτυγμένων χωρών. Αυτή η κατάσταση τείνει να μεταβληθεί ταχύτατα εντάσσοντας ένα νεό πολύ μεγάλο αριθμό χωρών στην κατηγορία αυτών με γηράσκοντα πληθυσμό. Μάλιστα αυξάνεται ιδιαίτερα ο αριθμός των χωρών των οποίων το ποσοστό του πληθυσμού θα βρίσκεται πάνω από 65 έτη την περίοδο 2025-2030. Στον OECD ο λόγος εξάρτησης (πληθυσμός 65+ προς πληθυσμό 15-64) θα αυξηθεί από 14,2% το 2012 σε 34,0% το 2050.

Οι τάσεις αυτές είναι έντονες και για τις χώρες της Ευρωζώνης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Διάγραμμα 1: Κατανομή του πληθυσμού στην Ευρωζώνη του ευρώ σε ηλικιακές ομάδες το έτος 2010 και πρόβλεψη για το 2025 (βασικό σενάριο, και χωρίς μετανάστευση).

Πηγή: Eurostat (Το βέλος δείχνει το πρόβλημα).

Ουσιαστικά όταν οι baby boomers (η γενιά που γεννήθηκε μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο) εντάχθηκαν στην εργατική δύναμη και άρχισαν να αποταμιεύουν, η προσφορά χρήματος και οι τιμές των ακινήτων εισήλθαν σε ανοδική πορεία. Με άλλα λόγια οι δημογραφικοί παράγοντες ήταν οι μακροχρόνιοι παράγοντες της αύξησης της αποταμίευσης, άρα και της χρηματοδότησης της αναπτυξιακής περιόδου. Όσο οι baby boomers συνταξιοδοτούνται αυτή η δυναμική θα απομειούται και οι τάσεις θα αντιστρέφονται. Η Fitch θεωρεί πλέον ότι τα κόστη γήρανσης είναι ικανά να δημιουργήσουν μία Δεύτερη Δημοσιονομική Κρίση και να επηρεαστεί η αξιολόγηση (!) του χρέους των ανεπτυγμένων χωρών δεδομένου ότι οδηγείται το σύστημα σε μία υπερδιόγκωση των δημόσιων δαπανών.

Επιπροσθέτως η υπερδιόγκωση του λόγου εξάρτησης επηρεάζει τις μακροπρόθεσμες τάσεις για μία σειρά από πρόσθετους λόγους:

α) Η πολιτεία είναι αναγκασμένη συνεχώς να αναθεωρεί προς το αρνητικότερο την οργάνωση των συνταξιοδοτικών συστημάτων ασκώντας πιέσεις στο επίπεδο κατανάλωσης

β) Επηρεάζεται το σημερινό και μελλοντικό καταναλωτικό πρότυπο

γ) Επηρεάζεται το πρότυπο κατανάλωσης -αποταμίευσης

δ) Επηρεάζεται (συρρικνούμενο) το μελλοντικό μέγεθος της αγοράς, άρα και οι επιχειρηματικές προσδοκίες

ε) Επηρεάζεται η άμεση διάθεση ανάληψης κινδύνου, αφού συντηρικοποιείται το πολιτισμικό υπόβαθρο.

στ) Μειώνεται η παραγωγικότητα

Συγκρίνοντας μάλιστα τις δημογραφικές προοπτικές που παρατηρούνται στις τρεις ανεπτυγμένες περιοχές, διαπιστώνεται ότι η περιοχή που μπόρεσε να επιλύσει τη δομική αυτή αδυναμία κατά τρόπο ισορροπημένο και δραστικό ήταν οι ΗΠΑ μέσω της μετανάστευσης. Είναι επίσης εντυπωσιακό ότι για να εμφανίσει θετικούς ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού η Ευρωζώνη έχει σχεδόν πλέον πλήρως εξαρτηθεί από τη αύξηση της μετανάστευσης.

Διάγραμμα 2: Μέση ετήσια μεταβολή του πληθυσμού (φυσική μεταβολή, λόγω μετανάστευσης και συνολική) στην Ευρωζώνη (1961-2010, μέσοι όροι πενταετίας).

Πηγή: World Bank Database and own calculations.

Και η Ελλάδα; Βρίσκεται επίσης σε πολύ δύσκολη θέση. Εξάλλου η οικονομική κρίση έχει διογκώσει τις εκροές του πληθυσμού. Έτσι από τη μία μεριά έχουμε «εισάγει» χαμηλής ποιότητας εργατικό δυναμικό (μέσω κυρίως της παράνομης μετανάστευσης) και από την άλλη «εξάγουμε» το καλύτερο ανθρώπινο δυναμικό μας.

Διάγραμμα 3:Το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού στην Ελληνική κοινωνία

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Eurostat (proj_10c2150p).

Σημείωση: Οι εκτιμήσεις για τα έτη 2025 και 2050 προέρχονται από τη Eurostat.

Το Διάγραμμα απεικονίζει τα ποσοστά των ανθρώπων που ανήκουν στις ηλικιακές ομάδες 0-14 και 65 ετών και άνω ως ποσοστά του συνολικού πληθυσμού.

Η κατάσταση αυτή δε μπορεί να συνεχιστεί. Μία συρρικνούμενη οικονομία δεν έχει θετικές προοπτικές. Οι λύσεις βέβαια αποτελούν αντικείμενο βαθύτερης μελέτης. Προφανώς όμως χρειάζεται μία γεναία «πληθυσμιακή» πολιτική. Δεν είναι δυνατόν π.χ. άνθρωποι που γεννιούνται στην Ελλάδα να μην είναι Έλληνες ή να μην υποστηρίζεται με κάποιους τρόπους η απόκτηση παιδιών.

Η γήρανση είναι ένα από τα κρισιμότερα αναπτυξιακά θέματα. Επειδή όμως εξελίσσεται με ένα εξαιρετικά αργό ρυθμό, δε γίνεται εύκολα κατανοητό από την κοινωνία. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις είναι απαραίτητο η πολιτική ηγεσία ν’ αναλάβει πρωτοβουλίες μακροπρόθεσμης αποτελεσματικότητας με σκοπό τη θωράκιση της μελλοντικής κοινωνίας.

Καθ. Παναγιώτης Ε. Πετράκης